نقش مالکیت فکری در فعالیت‌های کارآفرینانه

یکی از جالب‌ترین مسیرهای شغلی که البته ممکن است ریسک‌ها و مخاطرات فراوانی هم به همراه داشته باشد، کارآفرینی است؛ تلاش برای تجاری‌سازی یک ایده جدید و منحصربه‌فرد و تأسیس کسب‌وکاری پایدار بر مبنای آن ‌که از یک‌سو، سودآوری چشمگیری به همراه داشته و از سوی دیگر، به همان اندازه با احتمال شکست و ضرر هنگفت همراه است.

راه‌اندازی یک کسب‌وکار نوپا و رشد و توسعه آن، همانند بزرگ کردن فرزندی است که در طول زمان، بزرگ شدن و بالیدن وی را می‌بینید. بدیهی است که هر چه این کودک بزرگ‌تر شده و با موفقیت‌های بیشتری روبرو شود، شما هم بیشتر در لذت غرق می‌شوید. این همان لذت کارآفرینی است که در صحبت‌های بسیاری از کارآفرینان موفق هم به چشم می‌خورد.

اگر تجربه کارآفرینی دارید و یا به این مسیر علاقه‌مند هستید، احتمالاً می‌دانید که فاکتورهای متعددی در موفقیت شما اثرگذار می‌باشند. از منابع مالی مناسب و داشتن یک ایده متناسب با بازار گرفته تا قدرت رهبری و مدیریت کسب‌وکار، از تیم‌سازی تا بازاریابی و فروش و بسیاری فاکتورهای دیگر وجود دارند که باید با همگی آن‌ها دست‌وپنجه نرم کنید. در این میان، یکی از عواملی که شاید بسیاری از کارآفرینان کمتر به آن توجه دارند، بحث مالکیت فکری و حفاظت از نوآوری‌های صورت گرفته است. این موضوع، در استارت‌آپ‌های مبتنی بر فناوری و کسب‌وکارهای دانش‌بنیان، بیشتر صادق بوده و از همین رو، بحث «IP» و اخذ حقوق انحصاری مالکیت فکری، به یکی از مهم‌ترین اولویت‌های کسب‌وکارهای این‌چنینی بدل شده است.

سؤال اینجا است که یک کارآفرین، باید چه جنبه‌هایی از «IP» را مورد توجه قرار دهد. آیا تمامی انواع حقوق مالکیت فکری، در یک حد از اهمیت قرار دارند؟ کدام یک از آن‌ها کارآمدتر می‌باشند؟ در پاسخ، باید به سیستم پتنت به‌عنوان یکی از کارآمدترین انواع حقوق مالکیت فکری اشاره نمود که به‌ویژه در کسب‌وکارهای فناورانه، می‌تواند حفاظت از اختراعات و نوآوری‌ها را ممکن نماید.

 

کارآفرینی و پتنت

وقتی چیزی به ذهن یک مخترع یا کارآفرین الهام می‌شود، به سرعت به دنبال این می‌رود که ایده خود را به ثبت رسانیده و پتنتی برای آن دریافت نماید. گام بعدی، ساخت نمونه اولیه و توسعه محصول نهایی بوده، تا آن را قبل از هر فرد دیگری روانه بازار کند. اما اخذ گواهی ثبت اختراع، برای کارآفرینانی که با این حوزه غریبه هستند، مقوله‌ای به نسبت پیچیده است. موضوع تنها به فرآیند ثبت درخواست و اخذ گواهی محدود نبوده و حتی تصمیم بر سر این‌که چه زمانی و در چه حوزه‌های جغرافیایی باید برای این کار اقدام نمود، کارآفرینان را سردرگم می‌کند.

بدون یک پتنت، همیشه این ریسک وجود دارد که یکی از رقبا، ایده اصلی را سرقت کند. بنابراین، محافظت از اختراعات، ایده‌ها و نوآوری‌ها از طریق سیستم‌های مالکیت فکری، امر بسیار مهمی است. با در نظر گرفتن این مسئله، 10 نکته کلیدی که هر کارآفرین یا مخترعی باید در مورد فرآیند ثبت اختراع و سایر موضوعات مرتبط با حفاظت از ایده‌ها بداند، عبارتند از:

 

1. پتنت چیست؟

پتنت را می‌توان یک حق مالکیت دانست که برای یک بازه زمانی مشخص، حقوق انحصاری برای یک فرآیند، طرح یا اختراع جدید را به مالک آن می‌دهد. با ثبت پتنت، دارنده پتنت از نقض دارایی‌ها و سوءاستفاده‌های دیگران جلوگیری می‌کند.

به لحاظ نظری، بدون یک پتنت، اختراعات جدید می‌توانند مهندسی معکوس شده و توسط شرکتی با منابع گسترده‌تر، به بازار عرضه شوند. در این حالت، مخترع اصلی و صاحبان ایده، از بازار بیرون رانده شده و بهره‌ای از موفقیت‌های محصول نمی‌برند.

 

2. هر ایده‌ای قابلیت ثبت در سیستم پتنت را ندارد.

هر چقدر هم که یک ایده فوق‌العاده باشد، برای دارا بودن قابلیت ثبت در سیستم پتنت، نیازمند مجموعه‌ای از نیازمندی‌ها و الزامات مشخص است. اگرچه این نیازمندی‌ها و الزامات در کشورهای مختلف و قوانین ثبت اختراع ملی تا حدی متفاوت هستند، اما چهارچوب و زمینه مشترکی بین آن‌ها وجود دارد. از مهم‌ترین این الزامات، می‌توان به جدید بودن، داشتن کاربرد صنعتی و گام ابتکاری اشاره نمود.

لازم به تأکید استکه برخی از ایده‌ها، مانند فرمول‌های ریاضی و ایده‌های انتزاعی، قابلیت ثبت در سیستم پتنت را ندارند. علاوه بر این، اختراعات مضر برای بشریت هم نمی‌توانند در سیستم پتنت به ثبت برسند. مجموعه این الزامات و استثناها، موجب شده تا تنها ایده‌هایی واجد شرایط دریافت پتنت باشند که علاوه بر کاربرد معقول و نوآورانه، پیش از این در هیچ کجای جهان معرفی نشده باشند. علاوه بر این، آماده‌سازی درفت ثبت اختراع هم، شامل مجموعه‌ای از استانداردهای از پیش تعیین شده است (مانند توضیحات مناسب، ادعاهای مشخص و نقشه‌های مرتبط) که باید به آن‌ها توجه گردد.

 

3. پتنت‌ها محدود به مناطق جغرافیایی هستند.

سیستم پتنت، معمولاً کشورمحور بوده و عملاً هیچ نهاد ثبت اختراعی نمی‌توان یافت که بتواند پتنتی با قابلیت اعمال در سرتاسر جهان صادر نماید. برای مثال، دفتر ثبت اختراعات و علائم تجاری آمریکا (USPTO)، تنها می‌تواند گواهی‌های ثبت اختراع قابل پوشش بر خاک این کشور را صادر کند.

البته برخی سیستم‌های بین‌المللی و منطقه‌ای هم در زمینه ثبت اختراع وجود دارند که مشهورترین آن‌ها، دفتر ثبت اختراع اروپا (EPO) است. مخترعین و متقاضیان ثبت دارایی‌های فکری، می‌توانند ایده‌ها و اختراعات خود را در این دفتر به ثبت رسانیده و صاحب پتنت‌های اروپایی با قابلیت اعمال در چندین کشور اروپایی شوند.

علاوه بر این، پیمان همکاری ثبت اختراع (PCT) که زیر نظر سازمان جهانی مالکیت فکری قرار دارد، امکان ثبت درخواست واحد در مجموعه گسترده‌ای از کشورها را فراهم نموده که البته اخذ گواهی نهایی، در گرو پیگیری فاز ملی در هر یک از کشورهای مدنظر است. این مسیر، می‌تواند هزینه و زمان لازم برای ثبت اختراع را در مواردی که ثبت در چندین کشور مدنظر است، کاهش دهد.

 

4. انواع متعددی از پتنت‌ها وجود دارد.

کارآفرینان و مخترعین، باید توجه داشته باشند که انواع مختلفی از پتنت‌ها وجود دارد. از همین رو، باید بررسی کنند که کدام نوع بیشترین منافع را برایشان به همراه خواهد داشت. به عنوان مثال، در آمریکا سه طبقه‌بندی اصلی تحت عنوان پتنت‌های کاربردی (Utility Patent)، پتنت‌های طراحی (Design Patent) و پتنت‌های گیاهی (Plant Patent) وجود دارد.

در کشورهای دیگر هم، کمابیش همین دسته‌بندی وجود دارد، با این تفاوت که در برخی از آن‌ها، امکان حفاظت از اختراعات کوچک و حاوی نوآوری‌های ساده‌تر هم وجود داشته که به آن‌ها، یوتیلیتی مدل (Utility Model) می‌گویند. برای مثال، در کشور چین، دو نوع پتنت تحت عنوان «Invention Patent» و «Utility Model» وجود دارد.

فارغ از این دسته‌بندی‌ها، مهم‌ترین وظیفه یک کارآفرین، درک مزایا و معایب انواع پتنت و استفاده از بهترین و متناسب‌ترین نوع با توجه به ماهیت اختراعات و ویژگی‌های کسب‌وکارش است.

 

5. اولین فرد درخواست دهنده، عموماً برنده ماجرا است.

بنا بر قوانین فعلی ثبت اختراع، فردی که زودتر اقدام به ثبت درخواست در سیستم پتنت نماید، در اولویت نخست برای بهره‌مندی از حقوق انحصاری ثبت اختراع خواهد بود. با این الزام که جایگزین سیستم اولویت‌گذاری قبلی، یعنی اولویت در اختراع (First to Invent) شده است، در هنگامی‌که چندین درخواست برای پتنت مشابهی وجود دارد، پتنت به فردی تعلق می‌گیرد که زودتر از همه درخواست ثبت داده باشد.

این قانون که از آن تحت عنوان «First to File» یاد می‌شود، مصادیق فراوانی داشته که یکی از مشهورترین آن‌ها، دعوی گسترده بین دانشگاه‌های «MIT» و کالیفرنیا در حوزه فناوری اصلاح ژنی است. از نمونه‌های قدیمی هم، می‌توان به اختراع تلفن اشاره کرد. احتمالاً نام گراهام بل به‌عنوان مخترع تلفن به گوشتان خورده است. جالب است بدانید کمی تغییر در زمان‌بندی ارائه درخواست ثبت اختراع، می‌توانست مخترع این وسیله مشهور را عوض کند. توضیح آن‌که فرد دیگری به نام الیشا گری (Elisha Gray) هم، خود را مدعی مالکیت بر تلفن می‌دانست. وی دقیقاً همان روزی که گراهام بل اقدام به ثبت پتنت خود نمود، درخواستی برای تلفن ابداعیش به ثبت رسانید. هر دوی این مخترعین، فرآیند ثبت اختراع را بر عهده وکلای خود گذاشته بودند و با توجه به این‌که وکیل بل، در آن روز (چهاردهم فوریه سال ۱۸۷۴ میلادی) کمی زودتر به دفتر ثبت اختراع رسید، سرنوشت آن‌ها به کلی عوض شد. وکیل گراهام بل، پنجمین نفر در نوبت ثبت اختراع آن روز بود، در حالی‌که وکیل الیشا گری، سی‌و‌نهمین نفر بود و در نهایت، پتنت با شماره «US 174465»، به گراهام بل اعطا شد.

اگر کارآفرینی صاحب ایده و اختراع هستید، دقت کنید که صرف مخترع بودن کافی نیست، کسی که زودتر درخواست خود را به ثبت می‌رساند، برنده خواهد بود!

 

6. فرآیند اعطای گواهی ثبت اختراع، زمان‌بر است.

برای افراد کم‌صبر، تلاش برای اخذ گواهی ثبت اختراع کمی ناخوشایند است. اگرچه چهارچوب زمانی صدور گواهی در کشورهای مختلف متغیر است، اما در حالت کلی، می‌توان آن را طولانی دانست. برای مثال، میانگین زمانی برای دفتر ثبت اختراعات و علائم تجاری آمریکا، حدوداً 32 ماه خواهد بود.

 

7. پتنت‌ها باید در سطح جهانی، منحصربه‌فرد باشند.

پیش از متحمل شدن هزینه و صرف وقت برای ثبت درخواست و اخذ گواهی، به شدت توصیه می‌شود که یک جستجوی کامل و دقیق پیرامون پتنت‌های مشابه انجام داده و مطمئن شوید که محصول یا مفهوم مشابهی وجود نداشته باشد (اعم از محصولات پتنت شده فعال و یا پتنت‌های لغو اعتبار شده).

سالیانه، میلیون‌ها پتنت در دفاتر مختلف مالکیت فکری به ثبت می‌رسد و بدیهی است که با توجه به الزام نوآوری در سطح جهانی، می‌بایست جستجوی پتنت را فراتر از یک کشور خاص انجام داد. به عبارت دیگر، برای این‌که ایده‌ای شایستگی دریافت پتنت را داشته باشد، باید در سطح جهانی منحصربه‌فرد باشد و به همین دلیل است که جستجوی پتنت هم باید در مقیاس جهانی انجام گیرد.

 

8. ثبت پتنت هزینه‌بر است.

قبل از ثبت درخواست، مخترعین باید لیست هزینه‌های مرتبط با این فرآیند را در نظر بگیرند. به جز هزینه درخواست اولیه، خدمات مرتبطی از جستجوی حرفه‌ای گرفته تا دستمزد وکیل و حتی هزینه‌های نگهداری پتنت (پس از اخذ گواهی ثبت اختراع) وجود دارد که باید آن‌ها را مدنظر داشت.

بنا بر بررسی‌های صورت گرفته، هزینه دریافت یک «US» پتنت، می‌تواند به ده هزار دلار یا بیشتر برسد. این هزینه و مقرون‌به‌صرفه بودن آن، کاملاً وابسته به این موضوع است که می‌خواهید با آن پتنت چه کاری انجام دهید. آیا فرصت‌های واقع‌گرایانه‌ای برای عرضه محصول به بازار وجود دارد؟ اگر پاسختان مثبت است، در ثبت درخواست خود شک نکنید!

 

9. قوانین ثبت اختراع دائماً تغییر می‌کنند.

در دنیای امروز، به دلیل سرعت پیشرفت فناوری، دستورالعمل‌ها و قوانین دائماً در حال تغییر هستند. کارآفرینان و نوآوران، باید تغییرات جدید را در دفاتر مالکیت فکری بازارهای هدف خود و برخی نهادهای بین‌المللی مانند سازمان جهانی مالکیت فکری، به دقت دنبال کنند.

 

10. مواظب باج‌گیران پتنت باشید.

باج‌گیران پتنت، افراد یا نهادهایی هستند که از قوانین پتنت و چتر حفاظتی ایجاد شده استفاده می‌کنند تا ادعاهایی در مورد نقض پتنت بیان کنند. آن‌ها عموماً با هدف رسیدن به مصالحه با متهمی که ترجیح می‌دهد متحمل هزینه و زمان مورد نیاز برای مبارزه علیه این ادعا نشود، پتنتی را تحت مالکیت خود قرار داده و به انتظار می‌نشینند تا در فرصت مناسب، یک فناور را به نقض پتنت متهم کنند.

امروزه، مثال‌های فراوانی از پرونده‌های جنجالی نقض پتنت و باج‌گیری از سوی شرکت‌های بی‌نام و نشان وجود دارد که اتفاقاً طرف‌های درگیر در این پرونده‌ها، طیف وسیعی از شرکت‌های فناور، از استارت‌آپ‌های کوچک گرفته تا شرکت‌های بزرگ و مشهوری مانند اپل را شامل می‌شود.

 

مرجع: «Hongkiat»