مقدمه

طوفان فکری، روشی ساده برای خلق ایده‌های جدید، جهت حل مسئله و نوآوری است. همان‌طور که از نام این روش برمی‌آید، هدف آن، تحریک نمودن مغز به تفکر در مورد مسائل، به شیوه‌ای جدید است. شرکت‌کنندگان در یک جلسه طوفان فکری، با پاسخ دادن به یک سؤال یا مسئله خاص، پیشنهاد‌ها یا ایده‌های خود را بدون تفکر یا تعمق زیاد، به‌سرعت و به شکل خودجوش بیان می‌کنند. این روش را می‌توان نوعی تداعی آزاد و تضارب آرا دانست که منجر به تقویت ایده‌های دیگر افراد می‌شود. برای خلق موقعیت طوفان فکری، لازم است تا از اقداماتی نظیر نقد و سانسور، پرهیز شود. در این روش، هدف خلق و ارائه بیشترین ایده در کوتاه‌ترین زمان ممکن بوده و فرض بر این است که هرچه تعداد ایده‌های ارائه شده بیشتر باشد، احتمال یافتن یک راهکار جدید و کارآمد نیز، بیشتر خواهد بود.

در این نوشتار، سعی خواهد شد تا طوفان فکری به‌عنوان یک روش ساختارمند برای ایده‌پردازی و حل مسئله، مورد بررسی و تجزیه‌وتحلیل قرار گرفته و تکنیک‌های مختلف آن معرفی گردد.

 

طوفان فکری چیست؟

تکنیک طوفان فکری یا «Brainstorming»، یک ابزار شناخته شده برای ایده‌پردازی و خلق راه‌حل‌های خلاقانه است که می‌تواند حل مسائل پیچیده را تسهیل نماید. این تکنیک، به‌ویژه هنگامی مفید است که نیاز به سنت‌شکنی و تفکر خلاق باشد. به عبارت دیگر، اگر بخواهید الگوهای تفکر تثبیت شده و رایج را تغییر داده و اعضای تیم خود را در مسیری قرار دهید که بتوانند به روشی نو به همه چیز بنگرند، طوفان فکری ابزاری بسیار کارا خواهد بود.

طوفان فکری، برای نخستین بار توسط «الکس آزبورن»، مدیر تبلیغاتی آمریکایی و در کتاب «Applied Imagination» معرفی گردید. وی رویکردی ساده مبتنی بر «مشارکت تمامی افراد» و «تفکر غیرمستقیم»، برای حل مسائل را بکار گرفت. این رویکرد، می‌تواند افراد را به تولید ایده‌هایی ترغیب نموده که شاید در ابتدای امر، احمقانه به نظر برسند. با کمی دست‌کاری و تغییر این ایده‌های اولیه و یا جرقه‌های ناشی از آن‌ها در ذهن سایر افراد تیم، راه‌حل‌های خلاقانه و بدیعی برای مسئله خلق می‌گردند. در این فرآیند، ذهن افراد باز شده و از زندان متعارف تفکرشان رها می‌شوند.

از زمانی که آزبورن، روش طوفان فکری را معرفی نموده، محققین مختلف سعی در توسعه و تکامل این تکنیک داشته‌اند که منجر به مجموعه‌ای از روش‌های بهبود یافته و نسبتاً متفاوت شده است.

 

الف) الزامات یک جلسه طوفان فکری:

بی‌شک، برگزاری یک جلسه طوفان فکری، نیازمند الزاماتی است که می‌تواند به برگزاری بهتر و کارآمدتر آن، کمک شایانی نماید. چنین جلساتی، نیازمند یک نفر تسهیل‌کننده یا مدیر جلسه بوده و یک نفر نیز به عنوان گزارشگر یا منشی جلسه، در آن حضور می‌‌یابد (این عنصر برای گروه‌های کمتر از ده نفر، اختیاری است). حضور 5 تا 15 شرکت‌کننده به ازای هر تسهیل‌کننده، در یک فضای مناسب (به‌طور مثال، اتاق مجزا، پارک، باغ) و برای مدت زمان حداقل 20 تا 30 دقیقه، به عنوان دیگر پارامترهای مهم در یک جلسه طوفان فکری به شمار می‌روند. معمولاً تعداد زیادی کارت (20×10 سانتی‌متر) یا برگه‌های یادداشت با رنگ‌های مختلف و ماژیک (جهت ثبت و خوشه‌بندی ایده‌ها)، نمودار گردش کار یا لپ‌تاپ یا پروژکتور (برای نمایش سؤال)، کاغذ نمودار گردش کار (نصب شده بر روی دیوار یا بورد یا تابلو اعلانات برای قرار دادن کارت‌ها و یادداشت‌ها) و همچنین برخی برچسب‌ها و نقاط رنگی (این مورد برای رتبه‌بندی فعالیت‌ها، اختیاری است)، از دیگر الزامات یک جلسه طوفان فکری می‌باشند.

 

ب) زمان و چرایی تشکیل جلسات طوفان فکری:

طوفان فکری، یک روش گروهی است که در آن شرکت‌کنندگان، می‌توانند به شکلی خلاقانه، یک مشکل یا مسئله را بررسی نمایند. در صورتی‌که این راهبرد، به شکلی صحیح پیاده‌سازی شود، طوفان فکری به‌صورت موقت، فرآیندهای مهمی که عموماً مانع از ظهور ایده‌های مفید و بالقوه می‌شوند را متوقف می‌سازد. شاید مهم‌ترین کاربردهای جلسات طوفان فکری را بتوان در این موارد خلاصه نمود: 1) حل مسائلی که نیازمند بینش جدیدی هستند، 2) خلق نوآوری در هنگام شروع یک پروژه، یا جلب حمایت خارجی و 3) کشف راه‌حل‌هایی متنوع برای مشکلاتی که دارای ابعاد مختلفی هستند.

نکته بسیار مهم پیرامون جلسات طوفان فکری، این است که این جلسات، نیاز چندانی به تجهیزات عجیب و غریب نداشته و فرآیندهای آماده‌سازی آن، پیچیده نیست. به عبارت دیگر، یک جلسه طوفان فکری را می‌توان در کوتاه‌ترین زمان و تنها با اختصاص یک جلسه کوتاه نیم تا یک‌ساعته، برگزار نمود و کافی است تا افراد از چهارچوب‌های فکری خود رها شده و با فراغ بال و کاملاً آزادانه، به خلق و طرح ایده‌های خود بپردازند. این راهبرد، بسیار کارآمد بوده و آن را به شیوه‌های مختلفی می‌توان پیاده‌سازی نمود.

• طوفان فکری مجزا: برای کمک به غلبه بر یک مشکل یا چالش خاص، می‌توانید از یک گروه موجود دعوت به عمل آورده یا گروه‌های متعددی را تشکیل دهید، تا پیشنهاد‌ات خود را ارائه نمایند. پس از گردآوری ایده‌های ارائه شده طی فرآیند طوفان فکری، می‌توان در صورت نیاز، آن‌ها را خوشه‌بندی، اصلاح، اولویت‌بندی و استفاده نمود. ضمن این‌که هیچ الزامی مبنی بر حضور شرکت‌کنندگان اولیه در فرآیندهای بعدی، وجود نداشته و این افراد، بسته به کمیت و کیفیت ایده‌ها و تمایل خود برای مشارکت، می‌توانند در جلسات بعدی نیز، حضور داشته باشند.
• طوفان فکری ادامه‌دار (یک کارگاه متشکل از چند جلسه طوفان فکری): در این حالت، طی چندین جلسه مختلف، ایده‌ها ارائه شده و مورد بررسی قرار می‌گیرند. با توجه به این‌که قابلیت تجزیه‌وتحلیل و حتی گلچین نمودن ایده‌های ارائه شده در جلسات پیشین وجود خواهد داشت، لذا به نظر می‌رسد که این روش، راهبرد مناسبی برای خلق ایده‌های کارآمد باشد. علاوه بر این، در جلسات طوفان فکری ادامه‌دار، مشارکت افراد حاضر در جلسات بیشتر شده و به همین دلیل، حس مالکیت و تعهد آن‌ها نسبت به مسئله طرح شده، افزایش خواهد یافت. حتی امکان برپایی طوفان فکری پس از پایان کارگاه نیز وجود دارد، چرا که ممکن است کارگاه برگزار شده، الهام‌بخش بسیاری از ایده‌های جدید باشد.

 

ج) نحوه اجرا:

برای آن‌که یک جلسه طوفان فکری، به ایده‌ها و راهکارهای خلاقانه ختم گردد، نیاز به طی یک فرایند دقیق و توجه به برخی ظرایف خاص است که عدم توجه به آن‌ها، می‌تواند کل فرآیند را تحت‌الشعاع خود قرار دهد. برای مثال، اگر روحیه نقادانه و پرسشگری نسبت به ایده‌های مطرح شده بیش از حد باشد، فرآیند خلق ایده تا حدی متوقف شده و نباید انتظار خلق ایده‌های بکر و جدید داشت. یک فرایند استاندارد طوفان فکری، متشکل از مراحل زیر است:

1-     طرح سؤال و تعریف مسئله: در ابتدا لازم است بتوانید به خوبی مسئله را تعریف نموده و اقدام به طرح سؤال کنید. این اقدام، به شرکت‌کنندگان در جلسات طوفان فکری کمک می‌کند تا ذهن خود را جهت ارائه ایده‌های کارآمد و نوآورانه، سازمان‌دهی نمایند. بهتر است این سؤال را به صورت یک عبارت کوتاه بیان کنید. طرح یک سؤال خوب، جزئی جدایی‌ناپذیر و بسیار کلیدی از یک جلسه طوفان فکری مطلوب محسوب می‌شود.

2-     انتخاب یک مکان مناسب جهت برگزاری جلسه: در صورتی که تعداد شرکت‌کنندگان کمتر از 10 نفر باشد، می‌توانید یک محیط غیرمتعارف، مانند پارک یا باغ را برای برگزاری جلسه انتخاب نمایید. برای برگزاری جلسات با بیش از 10 شرکت‌کننده، بهتر است به دنبال مکان‌هایی آرام و به دور از سروصدا باشید.

3-     اطلاع‌رسانی و دعوت از افراد: لازم است پیش از برگزاری جلسات طوفان فکری، از افراد دعوت به عمل آورید. برای این منظور، تنها به دعوت افراد خبره و متخصص اکتفا نکرده و از حضور افراد مبتدی نیز، استقبال نمایید؛ چرا که حضور افراد با سطوح متفاوتی از تخصص و مهارت، باعث می‌شود تا طیف وسیعی از ایده‌های مختلف و از جنبه‌های گوناگون، ارائه شوند.

4-     آغاز جلسه با فعالیت الهام‌بخش: جهت شکستن یخ جلسات و ایجاد فضایی دوستانه، لازم است به شکلی صمیمانه آن‌ها را آغاز نمایید. این امر، به افراد حاضر در جلسه کمک می‌کند تا از حاشیه امن خود بیرون آمده و راجع به ایده‌ها و نظرات خود، راحت‌تر صحبت کنند.

5-     ارائه اطلاعات پیرامون نحوه برگزاری جلسات: بهتر است که با شرکت‌کنندگان، در مورد نحوه برگزاری جلسات صحبت کنید. این اقدام، به آن‌ها کمک می‌کند تا جهت ارائه ایده‌های خود، درک صحیحی نسبت به فضای حاضر پیدا نمایند. برای این کار، می‌توانید راهبردهای زیر را به‌عنوان قوانین حاکم بر جلسات، به شرکت‌کنندگان اعلام نمایید:

• تمامی ایده‌ها، فارغ از کوچک یا بزرگ بودن و خام یا منطقی بودن، معتبر هستند. حتی برخی از این ایده‌ها، می‌توانند برای یک جلسه طوفان فکری جالب‌تر باشند. ارائه ایده‌های خام، ممکن است منجر به ایجاد جهش‌های خلاقانه‌ شوند، بنابراین به شرکت‌کنندگان این اجازه را بدهید تا آزادانه ایده‌های خود را ارائه نمایند؛ هرچند ممکن است برخی از آن‌ها عجیب به نظر برسند.
• جلسه، با تفکر و نوشتن ایده‌ها در واکنش به سؤال مطرح شده آغاز می‌گردد. پس از این مرحله، بحث پیرامون موضوع مورد نظر شروع می‌شود.
• در صورتی که ایده‌ای در ذهن دارید، در اولین فرصت آن را بیان نمایید. برای این منظور، نیازی نیست ایده خود را سانسور کنید.
• حتی‌الامکان به صورت صریح، ایده‌های افراد را رد نکنید. بهتر است اصلاحاتی را برای هر ایده در نظر بگیرید تا از این طریق، شرکت‌کنندگان ترغیب به خلق ایده‌های جدید و مشارکت در بحث‌ها شوند.
• به هنگام صحبت در مورد ایده‌ها، جهت حفظ وحدت موضوعی و جلوگیری از دور شدن از موضوع اصلی، بهتر است در هر زمان راجع به یک ایده صحبت شده و از بحث کردن در مورد چند ایده به صورت هم‌زمان پرهیز شود.
• عدم انتقاد یا قضاوت در مورد ایده‌های ارائه شده طی فرآیند طوفان فکری، بسیار کلیدی است. هرگونه انتقاد، مسخره کردن ایده‌های مطرح شده و یا قضاوت پیرامون آن‌ها، می‌تواند روند خلق ایده‌های جدید را مختل سازد.
• جهت بهبود تمرکز بر موضوع مورد بحث، بهتر است کلیه عواملی که منجر به حواس‌پرتی افراد می‌شوند، به حداقل برسند. به‌عنوان مثال، لازم است در طی جلسه، از تلفن همراه استفاده نشود.

6-      طرح مسئله: مسئله یا مشکل را در قالب یک سؤال و با استفاده از ویدئو پروژکتور نمایش دهید. در تمام مدت جلسه، آن را بر روی صفحه‌نمایش نگه دارید تا جلسه بر آن متمرکز باشد. طرح چندین پرسش طی یک جلسه، می‌تواند گیج‌کننده بوده و از کارآمدی جلسات بکاهد.

7-     آغاز جلسه با ثبت نظرات: مطمئن شوید که تمامی افراد حاضر در جلسه، چند کارت یا برگ یادداشت و خودکار دارند. موضوع را مطرح نموده و به شرکت‌کنندگان چند دقیقه فرصت دهید تا ایده‌ها و پاسخ‌های خود را بنویسند. این اقدام، می‌تواند راهکار مناسبی برای درگیر نمودن افراد کم‌حرف در بحث پیش رو باشد.

8-     جمع‌آوری نظرات: کل پاسخ‌های نوشته‌شده را جمع‌آوری نموده و آن‌ها را بخوانید. در صورتی که تعداد افراد حاضر در جلسه زیاد است، مروری اجمالی بر آن‌ها داشته باشید.

9-     درخواست از شرکت‌کنندگان برای ارائه نظرات خود: از شرکت‌کنندگان بخواهید تا اولین افکاری که به ذهن آن‌ها خطور می‌کند را بیان نمایند. آن‌ها را تشویق کنید تا بدون تفکر زیاد، به ‌سرعت و بلند در مورد ایده‌های خود صحبت کنند. به شرکت‌کنندگان انرژی بدهید تا ایده‌های خود را با دیگر افراد حاضر در جلسه در میان بگذارند. مشارکت آن‌ها را تأیید نموده و آن‌ها را ترغیب کنید تا حتی ایده‌های خام خود را بیان کنند. به یاد داشته باشید که در طول فرآیند طوفان فکری، هیچ‌کس حق انتقاد یا قضاوت در مورد ایده‌ها را ندارد. این فرآیند، باید هیجان‌انگیز و سریع انجام گیرد.

10- ثبت تمامی ایده‌ها پس از به اشتراک‌گذاری: از شرکت‌کنندگان بخواهید تا از کارت‌ها یا برگه‌های یادداشت، برای نوشتن ایده‌های خود استفاده کنند. این کار، به خوشه‌بندی و پردازش سریع‌تر ایده‌ها کمک می‌کند. در صورتی‌ که تعداد افراد حاضر در جلسه بیش از 10 نفر باشد، حضور یک منشی، کمک شایانی به پیشبرد سریع‌تر فرآیند می‌نماید. در غیر این صورت، تسهیل‌کننده، مسئول یادداشت‌برداری خواهد بود.

11- توقف برای بررسی ایده‌های نهایی و نتیجه‌گیری: هنگامی که در جریان ارائه ایده‌ها سکوت برقرار گردید، یک یا دو دقیقه دیگر صبر نمایید و سپس، ایده‌های نهایی را مورد بررسی قرار دهید. به یاد داشته باشید که در یک جلسه طوفان فکری، ایده‌ها باید بدون تفکر زیاد و در عین حال، بدون کنترل بیش‌ از حد ارائه شوند. در نهایت، هنگامی که جریان ارائه ایده‌ها فروکش کرد، نتیجه‌گیری نموده و فعالیت را ادامه دهید.

12- خوشه‌بندی و پردازش ایده‌ها: ایده‌ها را خوشه‌بندی و پردازش کنید. طوفان فکری در صورتی به بهترین شکل جواب می‌دهد که یک جلسه رتبه‌بندی یا خوشه‌بندی فوری مدنظر قرار گیرد. در غیر این صورت، پس از اتمام جلسه، برای بسیاری ممکن است این پرسش به وجود بیاید که ثمره این گفتگو قرار است چه باشد؟ می‌توانید برای ایده‌های مشابه یا دارای همپوشانی، خوشه‌هایی ایجاد نمایید. برای این کار، یادداشت‌های ارائه شده را به خوشه‌های موضوعی مشخص شده انتقال دهید.

13- بهر‌ه‌گیری از ایده‌های مطرح شده در جلسه طوفان فکری: با انجام ارزیابی‌های بحرانی، برنامه‌ریزی، اولویت‌بندی، تخمین منابع مورد نیاز و دیگر روش‌های برنامه‌ریزی پروژه، می‌توان ایده‌ها یا خوشه‌های آن‌ها را در کارگاه‌های آتی پردازش نمود. همچنین این امکان وجود دارد که آن‌ها را به کمک گروه‌های پروژه ارزیابی نموده و از آن‌ها بهره جست. ارائه گزارش در مورد پردازش‌های انجام شده بر روی ایده شرکت‌کنندگان، می‌تواند راهبردی مناسب برای افزایش تعهد و اشتیاق آن‌ها باشد.

 

نکاتی برای موفقیت جلسات طوفان فکری

یک سؤال طوفان فکری خوب، نه خیلی محدود و نه خیلی گسترده است. در صورتی‌که سؤال طرح شده، بسیار محدود یا جزئی باشد، ممکن است نتواند الهام‌بخش تفکر گسترده در شرکت‌کنندگان باشد و از طرف دیگر، در صورتی‌ که سؤال خیلی گسترده یا مبهم باشد، ممکن است ایده‌های ارائه شده چندان مرتبط نباشند. بهتر است برای این منظور، جانب اعتدال را رعایت نمایید.

با ارائه توضیحات، سؤال‌ طرح شده را با آنچه در طی فرآیند حل مشکل به دنبال آن هستید، ترکیب کنید. سؤالات را به شکل مثبتی مطرح نمایید. به‌طور مثال، در عوض این‌که بپرسید «چرا ما نمی‌توانیم موفق شویم» یا «چه‌ کارهایی نباید انجام دهیم»، بپرسید «چگونه می‌توانیم موفق شویم» یا «برای کسب موفقیت، چه‌ کاری باید انجام دهیم». همچنین از طرح سؤالاتی که جواب آن‌ها بله یا خیر است، پرهیز کنید.

سعی کنید جلسه را خارج از سیاست‌های اداری معمول برگزار کنید. این کار، نشان‌دهنده تفاوت جلسه طوفان فکری با دیگر جلسات معمول خواهد بود و باعث می‌شود تا آزادی عمل افراد برای ارائه ایده‌های جدید در طول جلسه، بیشتر گردد. اگر به دلیل محدودیت‌های مکانی یا زمانی، به دنبال یک اتاق جلسات برای برگزاری جلسه هستید، اتاقی را انتخاب نمایید که از گزند مزاحمت دیگران در امان باشد.

در صورت امکان، شرکت‌کنندگانی را از واحدهای سازمانی خارجی دعوت نمایید. افراد خارجی، با تکیه بر دانش و تجربه خود، این توانایی را دارند تا از نگاه دیگری به مسائل بنگرند.

پس از آغاز جلسه و طرح ایده‌های افراد، به‌عنوان تسهیل‌کننده اجازه ندهید که بحث به سمت تجزیه‌وتحلیل برود. کمی تحلیل برای پایه‌ریزی ایده‌های قبلی قابل‌قبول است، اما در صورتی ‌که احساس کردید مکالمات بیش ‌از حد به سمت تجزیه‌وتحلیل پیش می‌رود، بهتر است مسیر گفتگو را تغییر دهید.

در صورت حضور منشی، بهتر است که تا جای ممکن، گفتگوها مطابق با آنچه افراد بیان می‌کنند، ثبت شوند. برای اطمینان بیشتر، لازم است تا متن ثبت شده توسط منشی، با گوینده اصلی مورد بررسی قرار گرفته، تا از تناقضات احتمالی جلوگیری شود.

در پایان جلسه و پیش از شروع فعالیت خوشه‌بندی، یک استراحت کوتاه ترتیب دهید. این کار، به شرکت‌کنندگان فرصت می‌دهد تا تجدید قوا نمایند. ضمن این‌که این زمان استراحت، می‌تواند فرصت خوبی برای شناسایی الگوهای بالقوه جهت انجام خوشه‌بندی باشد. پس از اتمام جلسه نیز، با شرکت‌کنندگان در مورد پردازش‌ها و تجزیه‌وتحلیل‌های انجام شده بر روی ایده‌ها صحبت کنید. عدم انجام این کار، منجر به کاهش اشتیاق و خلاقیت در جلسات بعدی خواهد شد.

لازم است به این نکته نیز اشاره نمود که جو صمیمانه و راحت، از مهم‌ترین پیش‌شرط‌های یک جلسه طوفان فکری موفق خواهد بود. برای دستیابی به این هدف، باید به روش‌های مختلف، ذهن افراد را از آن جدی بودن و جبهه گرفتن در مقابل هر ایده جدید، دور نموده و حتی به سمتی برد که خودشان به طرح ایده‌های نو بپردازند. جلسه را با یک فعالیت صمیمی ساده شروع کنید تا افراد از در میان گذاشتن ایده‌های ظاهراً خام و غیرمنطقی خود، احساس راحتی داشته باشد. این اقدام، باعث می‌شود تا بستر مناسبی برای خلق ایده‌های نوآورانه ایجاد شود. برای این کار، می‌توانید یک شیء تصادفی را به آن‌ها نشان داده و از آن‌‌ها بخواهید تا ایده‌های خود را پیرامون کاربردهای آن شیء بیان نمایند. آن‌ها را به سمتی هدایت کنید که از حالت انتقادی بیرون آمده و تا جایی که می‌توانند پاسخ‌های جسورانه ارائه کنند. 2 تا 5 دقیقه را به انجام این کار اختصاص داده و ایده‌های مطرح شده را ثبت نمایید. سپس چند دقیقه را صرف تحلیل ایده‌ها نموده تا بتوانند نتیجه خلاقیت خود را ببینند. پس از آن، از شرکت‌کنندگان بخواهید تا چند پیشنهاد مسخره در مورد زندگی روزمره مطرح نمایند. برای مثال: «همه باید هر روز بستنی بخورند». در صورتی ‌که گروه برای ارائه ایده‌های مسخره بیش ‌از حد جدی است، شما چند مورد بگویید. کل پیشنهاد‌ها را روی تابلو بنویسید و با رأی گروه، یکی از آن‌ها را انتخاب کنید. سپس روی یک کارت بله و روی کارت دیگر خیر بنویسید. سپس به تصادف یکی از کارت‌ها را بردارید. در صورتی ‌که کارت بله بود، کل شرکت‌کنندگان باید به نفع پیشنهاد بحث کنند و در صورتی ‌که خیر باشد، تمامی اعضا باید تلاش کنند تا  آن را رد نمایند. به دور اتاق بچرخید تا افراد زیادی را درگیر کنید. سپس کارت را تغییر داده و از شرکت‌کنندگان بخواهید موضع مخالفی را اتخاذ نمایند. سعی کنید که تمامی افراد، از این بازی ذهنی لذت ببرند.

 

انواع روش‌های طوفان فکری

همان‌طور که گفته شد، روش‌های مختلفی برای برگزاری جلسات طوفان فکری توسعه یافته است که در ادامه به برخی از مهم‌ترین آن‌ها اشاره می‌گردد:

1-     طوفان فکری ساکت:

هرچند طوفان فکری می‌تواند یک ابزار خلاقیتی فوق‌العاده باشد، اما به دلیل نبودن قوانین و ساختاری مشخص، محدودیت‌های خاص خود را دارد. این جلسات، به‌ راحتی می‌توانند توسط یک یا دو نفر تحت سلطه قرار گرفته و بقیه افراد حاضر در جلسه، در حاشیه قرار گیرند. از راهبرد طوفان فکری ساکت، می‌توان برای کنترل صداهای غالب در جلسات طوفان فکری استفاده نمود. همچنین هنگام رویارویی با یک سؤال حساس، می‌توانید این راهبرد را اتخاذ نمایید. کل جلسه با نوشتن ایده‌ها بر روی کارت‌ها برگزار می‌شود. به هر کس خودکار و 3 یا 4 کارت یا برگه یادداشت هم‌رنگ بدهید. سپس ایده‌های ارائه شده در دور اول را جمع‌آوری نموده و آن‌ها را بخوانید. دور بعدی را با ارائه کارت‌های جدید، آغاز کنید. می‌توانید این کار را تا تمام شدن ایده‌ها، ادامه دهید.

2-    طوفان فکری نوشتاری:

این روش، برای دریافت تعداد زیادی از ایده‌ها از گروه‌های کوچک حدوداً 4 تا 8 نفری مفید است. هر فرد با یک برگ کاغذ شروع می‌کند که روی آن مشکل نوشته شده است. سپس او ایده خود را می‌نویسد. این کاغذ، به فرد بعدی داده می‌شود تا او نیز، ایده خود را بر روی آن بنویسد. هر فرد در ابتدا، ایده قبلی را خوانده و سپس ایده خود را نوشته یا نظر خود در مورد ایده فرد قبلی را بیان می‌دارد. این چرخه تکرار شده تا مشارکت به پایان برسد. خروجی، فهرستی متشکل از ایده‌های متعدد خواهد بود که با استفاده از روش‌های دیگر، می‌توان آن‌ها را اصلاح نموده و توسعه داد.

گفتنی است، برای حل مشکل غالب شدن برخی افراد حاضر در جلسات طوفان فکری، می‌توان از تکنیک طوفان نوشتاری 5-3-6 استفاده نمود. در این تکنیک، در هر دور ایده‌پردازی، هر فرد می‌بایست 3 ایده ارائه نماید. برای هر سطح از این فرآیند، 5 دقیقه زمان اختصاص داده می‌شود که طی آن، شش نفر باید به 3 ایده رسیده باشند. این رویکرد، منجر به صرفه‌جویی در زمان شده و مانع از سلطه یک یا دو فرد برجسته بر جلسه می‌شود. همچنین شرکت‌کنندگان به اصلاح ایده‌های دیگران نیز، ترغیب خواهند شد. چرا که فرآیند ایده‌پردازی، طی چند دور برگزار می‌شود.

3-    استفاده از تکنیک طوفان فکری نوبتی یا گردشی:

یک راهکار دیگر برای جلوگیری از تحت سلطه قرار گرفتن موضوع بحث توسط یک یا دو نفر، طوفان فکری «نوبتی / گردشی» است که این امکان را فراهم می‌آورد تا تمامی افراد، طی فرآیند حل مسئله، اظهارنظر نمایند. در این روش، هر شرکت‌کننده ایده‌های خود را روی تکه‌ای کاغذ نوشته و پس از یک زمان معین، آن را به فرد کناری می‌دهد.  این کار، برای چند دور از پیش تعیین‌شده ادامه می‌یابد. طی این دورها، هر شرکت‌کننده ایده خود را اضافه نموده که می‌تواند بر اساس ایده قبلی بوده و یا نباشد. در صورتی‌‌که ناشناس بودن افراد برای ارائه ایده مدنظر باشد، می‌توان از یک ابزار نرم‌افزاری استفاده نمود. این گردش فرآیند، تا زمانی ادامه می‌یابد که ایده دیگری مطرح نگردد. با توجه به اینکه تمامی افراد حاضر در جلسه، در فرآیند خلق ایده مشارکت خواهند داشت، لذا می‌توان گفت که این روش در مقایسه با جلسات طوفان فکری معمولی، بازده بسیار بهتری خواهد داشت.

4-    طوفان فکری معکوس:

 طوفان فکری منظم، اغلب شما را به سمت‌های مختلفی می‌کشاند که به دلیل امکان انحراف از مسئله اصلی، می‌تواند موجب اتلاف زمان شود. برای حل این مشکل، می‌توان از تکنیک طوفان فکری معکوس بهره برد. هدف طوفان فکری خود را تعیین کنید. سپس با سؤالی در این مورد که چگونه می‌توان کاری دقیقاً مخالف آن را انجام داد، جلسه را شروع نمایید. عموماً این سؤال منفی است و در مورد این‌که چگونه می‌توان فرآیندی را مختل نموده یا نتوان به هدفی رسید، بحث می‌گردد. برای مدتی، ایده‌های منفی و کنترل نشده را از شرکت‌کنندگان خود دریافت کنید. سپس فرآیند را معکوس نموده و هر ایده منفی را با کمک شرکت‌کنندگان، به ایده‌ای مثبت تبدیل نمایید. در ابتدا ممکن است چنین کاری دشوار به نظر برسد، اما هنگامی‌که روش معمول خود را تغییر دهید، می‌توانید به ایده‌های کارآمد و جذابی دست یابید.

5-    طوفان فکری در گروه‌های بزرگ‌تر:

گروه‌های بزرگ‌تر  15 تا 30 شرکت‌کننده)، قادر به برگزاری جلسات پویاتری هستند و ایده‌ها سریع‌تر عرضه می‌شوند. با این حال، احتمالاً برای مدیریت فرآیند، به دو تسهیل‌کننده نیاز خواهید داشت. تسهیل‌کننده‌ها کاملاً هماهنگ و با یک متن از پیش تهیه شده عمل می‌کنند. آن‌ها در هنگام برخورد با شرکت‌کنندگان، مکمل یکدیگر بوده و ضمن ارائه دستورالعمل‌ها و پاسخ‌ به سؤالات، از ثبت پاسخ‌ها توسط منشی، اطمینان حاصل می‌کنند. همچنین، می‌توان یک گروه بزرگ‌تر را به دو گروه کوچک‌تر تقسیم نمود. این گروه‌بندی باید به شکلی انجام گیرد که هر گروه، مشکل یا سؤال مشابهی را بررسی و ایده‌پردازی نماید. در نهایت، برای برگزاری یک جلسه نتیجه‌گیری کوتاه، گروه‌ها را ادغام نمایید.

6-    برگ‌های پاییزی:

این روش، برای استفاده در پارک، باغ یا دیگر فضاهای بیرونی مناسب است. پس از مطرح نمودن مسئله یا مشکل، از شرکت‌کنندگان درخواست کنید تا تعدادی کارت در دست گرفته و در حین  قدم زدن، ایده‌های خود را یادداشت نمایند. هر ایده باید روی یک کارت نوشته شود. همان‌طور که کارت‌ها تکمیل می‌شوند، باید در محلی مشخص قرار داده شده، تا دیگران بتوانند آن‌ها را بخوانند و شاید برای ایده‌های بعدی خود، از آن‌ها الهام بگیرند. در اقدام بعدی و پس از اتمام کارت‌ها، می‌توان آن‌ها را جهت انجام پردازش، خوشه‌بندی و اولویت‌بندی نمود. 

7-    ترسیم ایده تیمی:

در این روش، فرآیند با یک موضوع معین شروع می‌شود. هر شرکت‌کننده به‌صورت مجزا ایده‌پردازی نموده و سپس کل ایده‌ها در قالب یک طرح ایده بزرگ، ادغام و یکپارچه می‌شوند. در طول مرحله یکپارچه‌سازی، شرکت‌کنندگان هم‌زمان با درک پس‌زمینه هر ایده، درکی مشترک از مسائل را به دست می‌آورند. در میان گذاشتن ایده‌های جدید در طول فرآیند یکپارچه‌سازی، قابل‌قبول بوده و می‌توان آن‌ها را نیز به طرح اضافه نمود. پس از اتمام ایده‌ها، گروه می‌تواند اقدام به اولویت‌بندی نماید.

8-    طوفان فکری پرسش‌محور (انفجار ستاره‌ای):

این فرآیند، شامل معرفی یک ایده یا پیشنهاد جدید و راه‌اندازی طوفان فکری پرسشی برای پاسخ به آن می‌شود. شرکت‌کنندگان با سؤالاتی روبرو می‌شوند که به‌طور مختصر، توسط طراح آن پاسخ داده می‌شوند. سپس مجدداً پرسش‌هایی مطرح می‌شود که الهام گرفته از پاسخ‌های قبلی است. این روش، راهکار مناسبی برای درگیر نمودن شرکت‌کنندگان است؛ چرا که اغلب افراد ساکت، پرسیدن سؤال را نسبت به طرح ایده ترجیح می‌دهند. پاسخ‌ به این سؤالات، چهارچوبی را برای برنامه‌ریزی اقدامات بعدی شکل می‌دهد.

9-    تکنیک گروه اسمی:

این روش، مبتنی بر روش طوفان فکری ساکت است. شرکت‌کنندگان ایده‌های خود را به‌صورت مجزا و در سکوت، طی مدت زمانی  حدود 5 تا 10 دقیقه می‌نویسند. سپس ایده‌ها به‌صورت نوبتی و گردشی، به اشتراک گذاشته می‌شوند؛ بدین صورت‌که تسهیل‌کننده از شرکت‌کنندگان درخواست می‌کند که هرکدام یک ایده را به اشتراک بگذارند. سپس ایده‌ها بر روی تابلو نوشته می‌شوند. پس از ثبت تمامی ایده‌ها در دور اول، دور بعدی آغاز می‌شود. پس از آن، یک بحث گروهی شکل می‌گیرد. شرکت‌کنندگان می‌توانند درخواست کنند که جزئیات بیشتری ارائه شده یا این‌که پیشنهاد‌ات بیشتری را ارائه ‌نمایند. در نهایت، در مورد ایده‌ها رأی‌گیری شده و بر اساس آن، ایده‌ها رتبه‌بندی می‌شوند. این رأی‌گیری را می‌توان به سادگی و با بالا بردن دست موافقان هر ایده، انجام داد. پس از آن، ایده‌هایی که در رتبه‌های بالاتری قرار دارند را می‌توان برای طوفان فکری بیشتر، به گروه‌های فرعی بازگرداند. گاهی اوقات، ممکن است برخی ایده‌ها در ابتدا نادیده گرفته شده و پس از ارزیابی مجدد، دوباره مطرح و ارائه گردند. ضمن این‌که برای انجام چنین کاری، به یک تسهیل‌کننده مجرب نیاز خواهد بود. همانند تمامی فعالیت‌های تیمی، ممکن است آموزش این روش به گروه، پیش از پرداختن به مسائل مهم، چندین جلسه طول بکشد.

10-  تکنیک طوفان نقش یا «Role Storming»:

اگرچه طوفان فکری روش بسیار محبوبی است، اما نواقص شناخته‌شده‌ای دارد که کاربرد آن را محدود می‌کند. برای مثال، این روش برای افراد با اعتماد نفس پایین، مناسب نیست. همچنین پس از طرح یک ایده خوب، اکثر افراد تمایل دارند تا توجه خود را به آن ایده معطوف ساخته و یا ممکن است که ایده‌های رد شده، خطرناک در نظر گرفته شوند. در صورتی که همیشه این‌چنین نیست. در برخی موارد، ممکن است یک ایده رد شده پس از ادامه بحث و گفتگو، مجدداً مورد بررسی و ارزیابی قرار گیرد. در تکنیک «Role storming»، اعضای تیم شما، در حین فرآیند طوفان فکری، خود را در نقش و کاراکترهای دیگری فرض می‌کنند. این کار به شرکت‌کننده‌ها کمک می‌کند تا از دیدگاهی دیگر، موضوع مورد نظر را بررسی نمایند. از این رو، قادر خواهند بود تا دیدگاه‌هایی را مطرح نمایند که پیش‌تر قادر به ارائه آن‌ها نبودند. 

 

مرجع: «BRAINSTORMING»